Γυρίζουμε το ροδάνι του χρόνου 12 αιώνες πίσω. Βυζάντιο. Τέλη του 8ου μ.Χ. αιώνα, περίοδος εικονομαχιών. Στην Κωνσταντινούπολη ο εικονόφιλος ιερέας του παρεκκλησίου των ανακτόρων Αγάθων ο Εφέσιος πέφτει στη δυσμένεια του αυτοκράτορα Λέοντος του Α΄ και αυτοεξορίζεται στα Ιεροσόλυμα. Γύρω στο 803 πληροφορείται ότι στη Λέσβο είναι εξόριστη η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, κι αυτή εικονόφιλη. Θέλοντας να τη συναντήσει, μα και για να είναι πιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη, φεύγει για τη Λέσβο παίρνοντας μαζί του μια παλιά βυζαντινή εικόνα της Παναγίας που την παρίστανε Βρεφοκρατούσα, διαστάσεων 0,56Χ0,62 εκ., έναν ασημένιο σταυρό με Τίμιο ξύλο, ένα χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Ε΄ αιώνα, λείψανα του Αγίου Διονυσίου και άλλα ιερά κειμήλια.
Φτάνει στο νησί, αλλά η Ειρήνη η Αθηναία στο μεταξύ έχει πεθάνει. Ακολουθώντας ρέματα χειμάρρων ανηφορίζει προς τις πηγές τους και χώνεται σε δασωμένα βουνά. Σταματά στους πρόποδες του όρους Όλυμπος σ’ ένα σημείο που η οργιάζουσα βλάστηση της ρεματιάς του προσφέρει αρκετή ασφάλεια. Στο μέρος αυτό, που βρίσκεται στη σημερινή συνοικία του χωριού «Καρυά», εκεί ακριβώς που υπάρχει το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, κρύβει τα ιερά κειμήλια και φτιάχνει τη σκήτη του.
Έρχεται σε επαφή με τους κατοίκους των κοντινών χωριών Καρήνης και Πενθίλης, αποκτά την εμπιστοσύνη και το σεβασμό τους και τους αποκαλύπτει το μυστικό του, δηλώνοντας ότι το εικόνισμα της Παναγίας το είχε ζωγραφίσει σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
Σιγά - σιγά αρχίζουν να έρχονται στη σκήτη του πιστοί για να προσκυνήσουν και μερικοί απ’ αυτούς μένουν μόνιμα κοντά στον Αγάθωνα. Έτσι, στις αρχές του 9ου αιώνα δημιουργείται ένα μικρό μοναστήρι, η φήμη του οποίου συνεχώς απλώνεται. Πιστοί, ακόμα κι απ’ τα απέναντι μικρασιατικά παράλια, συρρέουν για να αποθέσουν την ευλάβειά τους στην εικόνα της Παναγίας. Όταν στις 2 του Φλεβάρη 830 πέθανε ο Αγάθωνας, οι μοναχοί εκτελώντας την τελευταία θέλησή του εξακολούθησαν να διατηρούν μέσα στην κρύπτη της μονής την ιερή εικόνα της Παναγίας και τα άλλα κειμήλια. Αιτία του φόβου των μοναχών της μονής ήταν οι εικονομάχοι, αλλά και οι πειρατές, που λυμαίνονταν τα νησιά και τις παραλιακές πόλεις της Μικράς Ασίας.
Το 842 επικράτησε η Ορθοδοξία και επακολούθησε η αναστήλωση των ιερών εικόνων σε όλη την επικράτεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η σκήτη του Αγάθωνα έγινε από τότε τόπος προσκυνήματος. Η Παναγία έγινε γνωστή όχι μονάχα στο νησί, αλλά και σ' ολόκληρη την αντικρινή Αιολίδα. Έλεγαν ότι δυο προσκυνήματα στην «Αγία Σιών» ισοδυναμούσαν με ένα στους Αγίους Τόπους. Εδώ αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Αγιασώτης Προκόπιος Κουζέλης διατέλεσε Πατριάρχης Ιεροσολύμων την περίοδο 1872 - 1875, ισχυροποιώντας έτσι τους θρησκευτικούς δεσμούς Αγιάσου – Ιεροσολύμων.
Το όνομα του χωριού Σύμφωνα με την κρατούσα σήμερα άποψη, το όνομα του χωριού προέρχεται από την επιγραφή της εικόνας της Παναγίας που έφερε ο Αγάθωνας από τα Ιεροσόλυμα, «ΜΗΤΗΡ ΘΕΟΥ ΑΓΙΑ ΣΙΩΝ». Αγία Σιών η εικόνα, Αγία Σιών το μοναστήρι. Οι πιστοί που θα πήγαιναν για προσκύνημα έλεγαν: “Πάμε στην Αγία Σιών” ή “πάμε στην ΑγιάΣων” και η αιτιατική “Αγιάσον” έγινε και ονομαστική “Αγιάσος”.
The history of the village (pop. 2,498 in 2001 census) is identified with the history of Panayia of Ayasos (the Greek word for Virgin Mary of Agiasos).
Turning the pages of time 1,200 years back we pause in the Byzantine Era, toward the end of the 8th century – during the time of the wars on icon. In Constantinople, Aghathon the Ephesian, priest of the Chapel of the Palaces, who was an iconophile, falls into the disfavour of Emperor Leo I and is self-exiled to Jerusalem. In the early 802 b. C. Aghathon hears that Empress Irene of Athens, who is also an iconophile, lives in exile on Lesvos island. Wishing to meet her and be nearer to Constantinople, he sets off for Lesvos, taking with him an icon of “Panayia I Vrefokratousa” (Madonna and the Holy Infant), a Silver Cross with wood from theTrue cross, a manuscript Gospel, and other relics.
He arrives on the island. Meanwhile, Irene of Athens has died. Aghathon, follows the current of a stream and reaches a remote wooded area which is a safe environment in which to stay. This site in Carya where the chapel of Zoodochos Pigi (the life-giving source) with the Holy Water stands today, is where Aghathon hid the Holy Relics and built his hermitage.
He becomes familiar with the local inhabitants of the nearby villages of Karyni and Penthili, and gains their trust and respect. He reveals his secret and vows that the icon of Panayia (Our Lady) – measuring 0,86 X 0,62 – was painted on wax and mastic byLuke the Evangelist. The icon bore the inscription “Mitir Theou, Ayia Sion”, that is, “Mother of God, Holly Sion”. In those times Jerusalem was called “Ayia Sion”. With the passage of time, the small, humble hermitage evolved into a monastery, where devout men from the neighboring villages came to live.
The elderly Aghathon died on February 2 in the year 830. The monks, respecting his last wish, continued to keep the icon of Our Lady and the other relics in the monastery crypt. The monks feared the iconoclasts and pirates who ravaged the islands and coastal towns of Asia Minor. In 842, Orthodoxytriumphed and holy icons were raised all over the territory of the Byzantine Empire. From then on the hermitage of Agathon became a pilgrimage. The icon of Panayia by Luke the Evangelist became renown not merely on the island but all over facing Aeolis. Two pilgrimages to Ayia Sion were equivalent to one pilgrimage to the Holy Land.
The Church of Panayia (Our Lady)
The first church of Panayia
In 1170, Constantinos Valerios granted the monks of Karya permission to erect the Church of Panayia on the elevation where the holy relics of Aghathon lay. The church endured the tests of time, surviving 636 years. A small settlement named Ayia Sion (Ayasos) developed around the church. This settlement gradually grew, becoming an important provincial town. When the island was subjugated by the Ottoman Turks, many Christian families sought refuge inside the protective walls of the Church of Panayia.
In 1701 a Sultan's firman (decree) vested Ayasos the right not to pay taxes. The Turkish Governor of the region, whose headquarters were in Sykounta, fell seriously ill. In despair, he agreed to be incensed and aspersed with the Holy Water of Zoodhochos Pigi, and he was saved by a miracle. The Ottoman Governor was so taken by enthusiasm and gratitude that he felt the need to make a very valuable offering to the Church of Our Lady, however this was forbidden by the Koran. So, he went to Constantinople and passed a firman (decree) exempting the inhabitants of Ayasos the obligation to pay taxes to the Ottoman government or to the Dignitaries of Mytilene. This exemption was a strong incentive for inhabitants from the vicinity to move to Ayasos in order to avoid tax-paying.
Ayasos became a renowned centre of handicraft. In 1729 the number of families in the village had risen to 500.
The firman was abolished in 1783.
The second church of Panayia
However the church was now very old and derelict so it had to be torn down. In 1806 reconstruction work was initiated by the Metropolite of Mytilene Ieremios and the dignitaries of Ayasos. A new church was built in its place, only larger than the first, despite the strict Order issued by the Turkish authorities stipulating that the new church had to be built exactly where the old foundations lay. The work to decorate the exterior and interior of the church took many years to complete. The décor of the interior of this church, like the first church, was very heavy, so rich it was in offerings made by the believers. The church acquired a number of fine ecclesiastical wood carvings, such as its iconostasis, throne, pulpit and the icon-stands.
The third church of Panayia
The craftsmen were still working on the wood carving when suddenly, on the 6th night of August 1812, the church went up in flames in the great fire that destroyed a large section of the town. Fortunately, all but one icon on the iconostasis were salvaged. The only icon that was destroyed was the icon of Our Lord. Indescribable was the sorrow and anguish of the devout Christians of Ayasos and the deep mourning all over the island at the loss of such a unique monument of the Christian faith.
Nonetheless, the donations which believers of Ayasos so open-handedly offered and the fund-raisers initiated by the Metropolite of Mytilene Callinicus and his emissaries who carried his word to the rural areas and to the opposite coasts of Asia Minor, enabled a third church, which is still standing today, to be built in 1815.
Sultan Mahmud II granted permission for the church to be built as requested by the inhabitants of Ayasos, on condition that the size of the building would not exceed that of the previous one. The church was 32,20m long and 26,2 m wide. This three-aisle basilica had three apses and three Lord’s Tables; the one on the right was dedicated to Saint Charalampus, the one on the left to Saint Nicholas.
Almost all of the glebes had to be sold in order to finance the reconstruction work of the Church. In 1816 a second fund-raiser was held among the Christians in the towns and villages of Aeolis, in order to finance the completion of the interior decoration work. The construction of the iconostasis, the throne and pulpit by fine craftsmen lasted twenty years.
The church of Panayia is a true palace of faith. The offerings are treasures of priceless worth. Icons from Byzantine and Post-Byzantine era adorning the church, create an impression that one is in a place of divine Byzantine beauty.
A second fire, which broke out in 1877, almost destroyed the entire village. However, the church remained intact. Up until then the upper section of the houses that projected onto the narrow roads were made of wood. After the fire these houses were rebuilt, only this time the upper section was made of stone rather than wood and the roads were widened. The village took its present form.
Ayasos has a population of 2.500 permanent residents, while it had 8.000 in the 60s.
The 'Paniyiri' of Panayia (The festival / feast day of Our Lady)
The feast day of Panayia takes place on the 15 August. Pilgrims begin arriving weeks before the 15th not only from Lesbos but from all over Greece in order to spend the first fortnight of August (“dekapentizo”) in the monk cells or camp out in the churchyard. A carnival-like atmosphere slowly builds up, peaking on the eve of the feast day.
The pilgrims arrive by all means of transportation. In fact many pilgrims walk all the way to Ayasos from Mytilene and other villages on the island, admiring the scenery along the way on the warm summer night in August. Most of the pilgrims walking to Ayasos make a stop at Karyni, in order to catch their breath and cool off under the shade of the perennial plane trees joining in the traditional festivities and merry-making. At this point of the walking trip the more daring and determined pay special tribute to the icon of Panayia Vrefokratousa by taking the old cobblestone path called “patomeni”, a shortcut through the olive groves leading to Ayasos. The village comes alive with ceremony on the eve of the Feast Day of Panayia (15 August). The town of Mytilene is literally a ghost town for a couple of days, since everybody has set off for Ayasos in order to promenade and frolic through the cobbled lanes around the church, the squares and the Garden of Panayia. This large religious celebration -market fair attracts many stall-holders who display their merchandize anywhere they can and the shop-keepers advertise their local products such as halva, sour apples, pears as best they can, while the spicy fragrance of oregano and aromatic leaves of sage leave no-one unmoved.
Many people are still awake when dawn breaks and the fresh morning breeze blows from the mountain. The festive atmosphere is unique for all those who happen to experience it.
On the feast day of Panayia, after the observance, the holy icon is circulated round the church.
The church’s fair is held on the feast day of the Holy Spirit, marking the beginning of summer for all village activities. Access to the church is easiest by taking the upper entrance to the village, is found if you turn left at the crossroad leading to Megalochori.
Ceramics
The history of the art of ceramics in Agiasos is as old as the history of the town itself.
The arrival of the icon of Our Lady and the other relics to the island on the one hand, and the foundation of the monastery on the other, contributed to transforming Agiasos into a place of pilgrimage. This pilgrimage attracted thousands of believers, especially during the Turkish Rule. Thus, production of pottery such as water pitchers, plates etc in order to meet the demands of the throngs of devout Christians.
Nowadays, a new series of pottery products has been introduced; small fonts (receptacles for holy water) used by the pilgrims to transport the holy water to their homes and other clay knickknacks and souvenirs.
It is noteworthy to say that, this increased demand for production combined with the migration to Agiasos of a great number of craftsmen from Çanakkale in Asia Minor, have contributed to a greater development of the art of ceramics in Agiasos than in the eastern areas of the island.
Due to these special circumstances, potters and other craftsmen have established trade unions, known as “sinafia”. A money box dating from 1864 is evidence of the existence of the “sinafia” of Agiasos.
However the flourishing art of ceramics in Agiasos, is slowly diminishing along with the old way of life, as a consequence of new needs society and introduction of new, more resistant materials in the market.
Thus, while 40 years ago there were 10 pottery workshops, only two operate today.
Still, the presence of art of ceramics in the town is apparent anyone who visits the town. The unique feature of the art of pottery in Agiasos is the multitude of small objects created to serve solely ornamental purposes. The themes portrayed on these objects are usually borrowed from the scenes of daily life in Agiasos, such as loaded donkeys, shepherds, women spinning wool, pitcher-whistles for little children – toys that whistle when water is added etc.
In the by-gone days, these potters created their clayware without the use of a potter's wheel. Today they use plaster casts (molds). Once the finishing touches are added to the product eliminate all traces left by the mold, the objects are painted with colours that are true to the prototypes that they portray.
Wood Carving
The traditional art of woodcraft using olive and walnut tree wood is particularly developed. Their carved icons and furniture of Agiasos which are hand wrought are displays of fine artistry for which wood carvers of Agiasos are famous.
The tradition of woodcarving is said to have its origins among the craftsmen who created the wood-carved iconostasis of the Church of Panayia in 1812. Originally these craftsmen were the Greeks of Asia Minor, who had astute apprentices from Agiasos to whom they passed on their trade and who inherited their legacy. The families of the “Sentoukadhes” (chest-makers) were named after the trade of some of their members were chest-makers who made fine “sentoukia” (chests/trunks). A large number of houses in Agiasos are decorated with old furniture (mainly chests) which are decorated with carved fretwork designs.
During the postwar times, Dhimitris Kamaros, the grandson of a wood-carver, carried on this trade. His carved fretwork became famous not only on the island but all over Greece and abroad. Most of today’s young carvers were his apprentices. Each of these fine carvers have evolved and developed their own personal style and personality. However, the par excellence craftsman of carved icons Prokopis Skopelitis, was not a students of Kamaros, but self-taught like certain other new carvers.
There is a particularly rich folklore tradition in Agiasos.
The cultural lighthouse is the Reading Society “I ANAPTIXI” (development) the influence of which goes far beyond the town itself. The island was still under Turkish Domination, the Reading Society expressed the need of certain restless intellectuals for cultivation and information, through books and newspapers. Then in 1894 a night school, amateur theatre company, and choir which organised music – literary nights.
It was a nucleus of national uplifting and offered significant support to the Macedonian Struggle. Its activity and presence in the cultural and artistic life of Ayasos is significant up to our days. The Reading Society which is housed in a private building complex, just outside the lower entrance to the town, includes: a Library with over 20,000 volumes of old and new books on all every fields of science, a large reading room, a theatre for theatrical performances and screening of films, a folklore museum and an exhibition room with a permanent collection of paintings.
The Arts department stages a large number of plays of both foreign and Greek playwrights (In fact many are from Ayasos). Since 1954 the Reading Society has staged more than 35 theatrical plays. Some of its performances have been staged in Mytilene and almost all other villages of Lesvos, in Athens, Piraeus and even as far away as Australia, always with tremendous success.
The Chairman, Panos Pratsos, has been the soul of the Reading Society for the past forty five years. His knowledge and love for music resulted in the establishment of a Music department and the Children's Choir, which often make appearances. Lectures and literary events are also organised by the Reading Society.
The Carnival
Agiasos is the Mecca of the Carnival of Lesvos, where thousands of people flock every year to take part in its festivities. The carnival of Agiasos differs from the carnivals of the rest of Greece because of its eccentricity, mordacity and witty satyres (iambic fifteen syllable verse) expressed by the folk poet in the vernacular of Agiasos.
The Carnival’s history begins in the times of the Turkish Domination and continues to this day. In the course of its century-old history this custom went through a number of stages as it was influenced by countless events and evolved with each historical time. Today it retains the form it took during the post-war period, that is, a folklore event with distinct theatrical elements held in open air, creating a thematic unity combining satiric verses and carnival floats. Its folk muse themes cover a broad spectrum. A famous myth is usually chosen, through which the current socio-political situation is portrayed by using allegorical representation and symbolism. Public figures and current affairs issues are satirized through parallelism. The folk poet does not to go about merrymaking in disguise during the festival just to amuse his audience, but seeks to inspire, to set an example, to cauterize the decayed section of the social body with the thermocautery of his fountain pen. The folk poet is not prudish, instead, he lashes out mercilessly against all that is wrong or unjust, he speaks his mind and is honest. He is daring and prophetic. He does not fear or compromise, nor does he come out in favor of anyone. His caustic sauciness is like an injection used to treat an ailing social body.
There are close correlation between the carnival of Agiasos and the cultural creation and tradition of Ancient Greece. The Carnival is a tragic figure. It tries to deal with the buffets of fate by mocking its own trials, it manages to get the society to laugh about its own farrago of sufferings, in order to be able to bear them both in body and soul and ultimately to survive. These carnivals were bacchic festivals devoted to the worship ofDionysus, where eternal recreation, fertility and regeneration of nature during spring were exalted. They were characterised by the dionysian orgasm of those initiated to divine worship (bacchic orgies), by which it was believed achieved catharsis of the soul, spiritual renewal and the exaltation caused by perfection of unearthly life.
The carnival of today preserved relics of the bacchic perception of life such as the “tripsimata”, songs of rhyming couplets that are a hymn to the genitals and the “im’ tzouromata” of those who “archionti” (the word archiomi, is derived from the ancient Greek verb “orchoumai” which means to participate in an orcho (pool), to dance, to take part in the circle of those initiated to the Dionysian worship, whose bodies were painted with tartar, the residue of the grapes and wine, which were red).
The Carnival of Agiasos is a vivid cultural symbol. It is a unique sample of local folk cultural and artistic creation on the national scale. Despite the fact that it receives little support by the State, the carnival manages to survive, thanks to the sacrifices and will of the people of Agiasos.
The traditional costume of Agiasos
The distinctive feature of the traditional costume of Ayasos dating from the 18th century, are the pleated bloomers or breeches called a “salvari”. This loose fitting garment was worn in a number villages on the island, e.g. Plomari. These bloomers are usually six-leaved, with a width of three leaves. The material covering the inner part of the legs, from the crotch to below the knee named “kalamovrakia” or “klapatses” - are longer than the middle section i.e. the seat of the (bloomers).
The length of the bloomer leg in relation to the seat of the bloomers varied according to the woman’s height. The snugness of the fit depended on the how correct these measurements were. The bloomer legs, which were often made from a plain fabric for reasons of thrift, were gathered below the knee. The bloomer leg cuffs had eyelets through which crocheted cordons called “vrakothilies” were passed, thus ensuring the pleated material fit snugly around the ankles.
The features that made the bloomers of Agiasos special, particularly those worn by young women, are the textiles from which they were made, the colour of the dyes created warm colours such as red and yellow. The warmth of the tartan and striped designs that were more vivid in combinations of white and the various shades of “geranium” red, dark blue and green.
Another feature of the bloomer was the puffed effect created by the “overstuffing” by two, three or more pairs of underpants, of the same or smaller size which were worn under the outer garment. These underpants or “katovrakia” as the people of Agiasos call them and an underskirt were worn next to the skin and were indispensable especially for an appearance on a special occasion.
These clothing accessories insured there was enough volume to create a plasticity effect and thus highlight a plethoric femininity, according to aesthetic views of the time. The traditional garment was supplemented by a camisole and a brocade bolero worn over the young woman’s Sunday-best shirt.
From the first decades of the 20th century, European fashion reached the villages of the island and influenced aesthetic tastes to such a degree that the local traditional garment was gradually put aside. The higher social classes were, as one would expect, the first to forsake the traditional costume, purchasing their garments from Constantinople, Smyrna and other centres of fashion abroad.
This trend was more popular in the town of Mytilene. Close-pleated skirts were now considered to be very fashionable. The beautiful, bright-coloured textile bloomers were now a thing of the past. Nevertheless, some of the elderly women of highland Ayasos can still be seen wearing their traditional “vraka” (bloomers).
Today even farmers’ wives who now follow the trends of fashion, wear the special bloomer (salvari) when they work in the fields during the winter. They put on their traditional bloomer or a less intricate version which is somewhat more easily worn, and take to the slopes for the olive or chestnut harvest. Though it has now become a museum item, this well preserved traditional garmet, the “salvari” is still worn by women both young and old during the olive and walnut cultivation.
Η Αγιάσος ήταν κεφαλοχώρι 6-8 χιλιάδων κατοίκων μέχρι τις παραμονές του πολέμου.
Σήμερα αριθμεί περί τις 3500. Βρίσκεται σε απόσταση 28 χλμ. από τη Μυτιλήνη και είναι κτισμένη κλιμακωτά σε δύο αντικρυστές , σχεδόν κάθετες μεταξύ τους πλαγιέςτου Ολύμπου, σε υψόμετρο που ποικίλλει από 400 -600 μέτρα.
Είναι κατάφυτη από καστανιές, πεύκα και ελιές. Επίνειο της, απ όπου και διακινούνταν το εμπόριο της, ήταν το Ντίπι, στον κόλπο της Γέρας.
Πυρήνας του χωριού είναι η εκκλησία της Παναγίας στην οποία συγκλίνουν όλοι οι δρόμοι του και η οποία για τη Μικρασία και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου είχε τησημασία που έχει η Τήνος για το κεντρικό Αιγαίο.
Δρόμοι στενοί και πλακόστρωτοι, σπίτια 2-3 ορόφων, με μπαλκόνια ή σαχνισιά, χωρίς αυλή λόγω της στενότητας του χώρου.
Η οικονομία της βασιζόταν στην καλλιέργεια της ελιάς, στη βιοτεχνία, το εμπόριο και το θρησκευτικό τουρισμό. Σχεδόν όλοι οι Αγιασώτες είχαν κλήρο γης.
Υπήρχαν 3-4 μεγαλογαιοκτήμονες, 15-20 μεσαίοι και οι υπόλοιποι μικροκαλλιεργητές. Κεντρική ασχολία το λιομάζωμα.
Παράλληλα είχαν κι ένα δεύτερο επάγγελμα: τεχνίτες και ταυτόχρονα έμποροι των προϊόντων τους.
Η Αγιάσος ήταν σημαντικό βιοτεχνικό κέντρο όπου η βιοτεχνία υπηρετούσε κύρια την αγροτική οικονομία, (π.χ. κατασκευαστές χαλιναριών, βαρελιών, λιόσακκων κ.λ.π.).
Το προλεταριάτο αποτελούσαν οι εργάτες γης και λιοτριβιών, οι αχθοφόροι, οι κτηνοτρόφοι κ.λ.π.
Στο περιθώριο της Αγιασώτικης κοινωνίας, αλλά σε ειρήνη μ' αυτήν, ζούσαν και οι Γιουρούκοι, φυλή μικρασιατικής προέλευσης, όχι όμως καθαρόαιμοι Τούρκοι.
Σκληρή δουλειά και γλέντι ήταν οι δύο πόλοι της ζωής της Αγιασώτικης κοινωνίας.
Ο Αγιασώτης ήταν ικανός να ξοδέψει ολόκληρο το μεροκάματο στο γλέντι όταν ερχόταν στο κέφι, μολονότι στην υπόλοιπη ζωή του ήταν εξαιρετικά οικονόμος, μια και τοχρήμα το κέρδιζε δύσκολα.
Δεν περίμενε λοιπόν τις μεγάλες γιορτές για να χορέψει.
Ο χορός μπορούσε να εκδηλωθεί ανά πάσα στιγμή, αυθόρμητα, "οποτεδήποτε υπήρχε χαρά", όπως λένε οι ίδιοι. Η αγορά ενός αλόγου ή ένα καλό ξεπούλημα ήτανλόγος για γλέντι.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
1.Η ΜΟΥΣΙΚΗ
1.1. Τα όργανα
Μια πλήρης "κομπανία" στην Αγιάσο αποτελείται από 6 όργανα:
βιολί, σαντούρι, κλαρίνο, τρομπόνι, μπάσο και κορνέτα.
Παράλληλα υπάρχουν και μεμονωμένοι "μουζικάντες" που παίζουν ζουρνά και νταούλι.
Στις αρχές του αιώνα, γύρω στο 1916-17, εισάγεται η λατέρνα από τη Σμύρνη.
Αυτά είναι τα "μαζικά" θα έλεγα όργανα, μ αυτά γίνεται το γλέντι.
"Κομπανία" για τους πιο εύπορους, λατέρνα ή ζουρνάς και νταούλι για τους νέους και τους λιγότερο εύπορους.
Τέλος υπάρχει το μαντολίνο και η κιθάρα για τους ερασιτέχνες που κάνουν καντάδα στην αγαπημένη τους.
Μαντολίνο μάθαιναν και πολλές κοπέλλες από εύπορες οικογένειες.
Μετά τον πόλεμο εισάγεται και το μπουζούκι, το οποίο παίρνει στην ορχήστρα τη θέση του σαντουριού.
1.2. Οι σκοποί.
Οι Αγιασώτες δεν τραγουδούν πάνω στο χορό.
Τραγουδούν τραγούδια της τάβλας, σε γάμους, αρραβώνες, βαφτίσια ή σκοπούς περιπατητικούς που παίζονται από την κομπανία στην πατινάδα της Κυριακής ήσυνοδεύοντας τη νύφη στην εκκλησία ή το νεκρό στην τελευταία του κατοικία, με ανάλογο βέβαια πάντα περιεχόμενο.
Ως προς την προέλευση, είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς τους Λεσβιακούς από τους Μικρασιάτικους σκοπούς. Λέσβος και Μικρασιατική ακτή θεωρούνταν ένα και τοαυτό, η επαφή ήταν συνεχής οι μουσικοί ταξίδευαν συχνά απ' το ένα μέρος στο άλλο.
Γνωστοί σκοποί το ζεϊμπέκικο του Αϊβαλιού, το Σμυρνέικο, το Περγαμηνό.
Οι πιο δημοφιλείς σκοποί όμως, που θεωρούνται και οι εθνικοί ύμνοι της Λέσβου, είναι τα "Ξύλα", συρτό προερχόμενο μάλλον από τούρκικο εμβατήριο και ο "κιόρογλου", ρυθμός 5/8, που παίζεται κυρίως στη γιορτή του Προφήτη Ηλία στην Αγιάσο και του Άγιου Χαράλαμπου στην Αγία Παρασκευή και στην Πηγή, με τη γνωστή θυσία του ταύρου.
Παράλληλα όμως με τους ντόπιους σκοπούς έχουμε και τους ευρωπαϊκούς.
1.3. Πρόσληψη και αμοιβή των μουσικών.
Οι "μουζικάντες" κλείνονταν από ιδιώτες είτε εκ των προτέρων για βαφτίσια κ.λ.π. είτε αυθόρμητα σε στιγμές κεφιού είτε τις Κυριακές και γιορτές.
Στις μεγάλες γιορτές τους έκλειναν τα μεγάλα καφενεία
Τα φυσερά, με «σαντούρι και ακορντεόν»
Νικ. Ρόδανος, Στρ. Αλτιπαρμάκης, Γιωρ. Ζαφειρίου,
Γιάννης Σουσαμλής, Τάκης Ζαφειρίου, Ευριπ. Ζαφειρίου
Το "Αναγνωστήριο", το πνευματικό κέντρο της Αγιάσου, τους έκλεινε όταν έκανε τις χοροεσπερίδες του και οι συντεχνίες όταν γιόρταζαν τον προστάτη τους Άγιο.
Η αμοιβή τους άλλοτε συμφωνούνταν προκαταβολικά, συνήθως με τα μεγάλα καφενεία, τη συμπλήρωνε δε η"χαρτούρα" πού έριχναν οι παρέες στο σαντούρι.
Στις χοροεσπερίδες δε συνηθιζόταν "χαρτούρα", αλλά γινόταν συμφωνία από πριν.
Στούς γάμους κ.λ.π. όπου το κέρδος ήταν δεδομένο, δεν προηγούνταν συμφωνία.
Συνήθως βέβαια προτιμούσαν τα πιο γενναιόδωρα σπίτια.
Αντριγιάς τ' Χατζηγιάν' Κουϊτούκι στα 1910
1.4. Η ζωή των μουσικών.
Οι μουζικάντες ήταν περιζήτητοι και το κύρος τους μεγάλο, δεδομένης της σημαντικής θέσης
που καταλάμβαναν στη ζωή των Αγιασωτών ο χορός και η μουσική.
Απ' το πρωί που έβγαιναν στο δρόμο είχαν δουλειά, που ξεκινούσε συνήθως από τα καφενεία της αγοράς για να καταλήξει συχνά στο σπίτι του Αγιασώτη που "είχε" τημουσική ή αντίστροφα.
Τις γιορτινές μέρες δεν κοιμόντουσαν καθόλου. Οι παλιοί μουζικάντες έπιναν πολύ και κάποιοι πέθαναν αλκοολικοί.
Οι νεότεροι έπιναν λίγο, έτσι για να έρθουν στο κέφι.
2. ΤΟ ΡΕΠΕΡΤΟΡΙΟ ΤΩΝ ΧΟΡΩΝ
Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε 3 κατηγορίες :
2.1. Η στερεότυπη σειρά των χορών:
Η μουσική ξεκινάει με συρτό, περνάει στο μπαλό, στη συνέχεια στον καρσιλαμά, στο ζεϊμπέκικο και τελειώνει με το "μαζωμένο" ή "πηδηχτό".
Ο συρτός ρυθμός 2/4, χορευόταν κατά κανόνα από 2 άτομα, σπανίως περισσότερα.
Από το συρτό το βιολί κάνει ένα γύρισμα, παίζει έναν αμανέ και περνάει στο μπαλό, που επίσης χορεύεται από 2 άτομα.
Ακολουθεί ο καρσιλαμάς, ρυθμός 9/8, χορός αντι-κρυστός για δύο.
Περνάμε στο ζεϊμπέκικο, ρυθμός 9/8, επίσης για 2 άτομα ή και "σόλο".
Τέλος, ο μαζωμένος ή πηδηχτός χορεύεται από πολλούς, στο αποκορύφωμα του γλεντιού,
πηδηχτά, σα γρήγορος συρτός. Η σειρά δεν άλλαζε. Άγραφος κανόνας.
Πολλές φορές χόρευαν και καλαματιανά, κυρίως στα πανηγύρια.
Στο γάμο του φτωχού... Αρ. Μουτζουρέλης, Στρ. Σουσαμλής |
2.2. Χοροί παρεμβαλλόμενοι:
Με τον όρο αυτό εννοούμε χορούς που δεν αποτελούσαν μέρος της συνηθισμένης
ακολουθίας, δε χορευόταν από όλους και μολονότι ήταν ρυθμοί γνωστοί, είχαν ιδιομορφίες, άλλαζαν την ατμόσφαιρα και έσπαζαν τη σειρά, την τάξη.
Αυτοί ήταν: ο "τζάμκος", ρυθμός 2/4, αργός συρτός που χορευόταν από δύο.
Γνωστός και σαν "χορός των μαχαιριών".
Χορός των μαχαιριών
Ο ένας κρατούσε στο χέρι μαχαίρι ή τσιμπίδα που έπαιρνε από τον μπουφέ όπου έψηναν τον καφέ και προσποιούνταν ότι απειλούσε τον άλλον που έμενε καθισμένος και απαθής.
Ο πρώτος διέγραφε κύκλους στον αέρα με το μαχαίρι του και έκανε πως έκοβε τη μύτη, τ' αυτιά, το κεφάλι, τα γεννητικά όργανα του αντιπάλου του, και με μια απότομη κίνηση κάθε φορά, τα πέταγε στους θεατές του χορού.
Σ' όλη τη διάρκεια του χορού επαναλάμβανε τις ίδιες κινήσεις που προκαλούσαν τα γέλια των θεατών. Χορός μιμικός που χορευόταν από ορισμένους μόνο και όταν είχαν κέφι ή παροτρύνονταν από άλλους.
Ο χορευτής είχε την ικανότητα να πραγματοποιεί εξαιρετικά συγκεκριμένες κινήσεις.
Ο "πουτάνικος" ή "ποτηράκια" ήταν επίσης μιμικός χορός, εκτελούμενος από άντρες που παρίσταναν τις γυναίκες, κρατούσαν στα χέραια μικρά ποτηράκια που τα χτυπούσαν μεταξύ τους, ενώ η ορχήστρα συνόδευε μονάχα με το βιολί, το σαντούρι και το μπάσο, για να μη χάνεται ο ήχος των ποτηριών. Φαίνεται ότι ο χορός αυτός ήρθε στη Λέσβο από τους στρατιώτες που είχαν πάει στη Μικρασία το 1922 και στην πραγματικότητα δεν είναι παρά μίμηση του χορού της κοιλιάς, όπως χορευόταν στα "καφέ - σαντάν" της Σμύρνης και της Πόλης.
Ο "Αρκουδιάρης" ή "Αράπικος", χορός μιμικός και κωμικός ταυτόχρονα, εκτελούνταν από 2 άτομα, από τα οποία το ένα έπαιζε τον πιο σημαντικό ρόλο, ενώ το άλλο χρησίμευε για παρτεναίρ. Ρυθμός 2/4 σαν ζωηρός συρτός.
Ο χορευτής έκανε άγριες χειρονομίες, γούρλωνε τα μάτια, μιμούνταν την αρκούδα και έκανε πηδήματα.
Χορός που χορευόταν κυρίως στο καρναβάλι, ήταν δε για κάποια περίοδο, σχεδόν αποκλειστικότητα ενός βοσκού με το παρατσούκλι "Μαρούλα". "Χόρεψε Αράπη", του φώναζαν και αυτός απαντούσε: "Δεν έχω κέφι". Διάλογος στερεότυπος. Παρά την άρνηση όμως άρχιζε να χορεύει καλώντας ταυτόχρονα τον παρτεναίρ του.
Στη διάρκεια του χορού πετούσαν ο ένας στον άλλον κάστανα.
2.3. Χοροί ειδικών περιστάσεων.
Ο "νυφιάτικος" ή "νιφκάτος". Χορευόταν από τις φίλες της νύφης πριν από το γάμο. Αφού τη βοηθούσαν να ντυθεί, έκαναν κύκλο γύρω της με σταυρωτά τα χέρια και της τραγουδούσαν στίχους κατάλληλους για την περίσταση, αυτοσχεδιάζοντας πολύ και σύροντας το χορό προς τα δεξιά.
Τα "τριψίματα". Χορεύονταν σε κύκλο, συρτά, από νέους μεταμφιεσμένους τις μέρες του καρναβαλιού, ενώ τραγουδούσαν με τολμηρά λόγια και υπονοούμενα.
Συχνά κάθονταν καταγής, τρίβοντας τα οπίσθια τους κάτω.
Να προσθέσουμε εδώ ότι από τις αρχές του αιώνα είχαν μεγάλη πέραση στους κύκλους των μορφωμένων οι ευρωπαϊκοί χοροί, κυρίως η πόλκα, η μαζούρκα και το βαλς, που έφταναν ως την Αγιάσο μέσω Σμύρνης, (το Παρίσι της Ανατολής) ή μεσω των νέων που είχαν σπουδάσει στο εξωτερικό.
Η μεγάλη πλειοψηφία όμως χόρευε τους ντόπιους χορούς.
ΧΟΡΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ
Οι Αγιασώτες χόρευαν τις Κυριακές, στις θρησκευτικές γιορτές, στο καρναβάλι, στις χοροεσπερίδες, στα γλυτώματα της ελιάς, σε γάμους, αρραβώνες, βαφτίσια και οποιαδήποτε στιγμή, αυθόρμητα.
Η πιο συνηθισμένη όμως χορευτική εκδήλωση ήταν η "πατινάδα" της Κυριακής, συνδεδεμένη με το παιχνίδι του έρωτα και του γάμου.
Οι νέοι, αλλά και οι μεγαλύτεροι, ξεκινούσαν παρέες - παρέες απ' τα καφενεία της αγοράς, τα οποία αποτελούσαν το κέντρο της δημόσιας ζωής της Αγιάσου, και μαζί με την κομπανία ή τους μεμονωμένους μουσικούς περνούσαν απ' τα δρομάκια του χωριού, για να καταλήξουν στα λεγόμενα "κουϊτούκια", συνοικιακά καφενεδάκια που άνοιγαν μόνο Κυριακές και γιορτές και σέρβιραν ρακί, κονιάκ και στραγάλια.
Από την επιθεώρηση του Αν. Μηνά: "Γεια σου Αγιάσου"... |
Στις συνοικίες λοιπόν μπορούσαν να έρθουν σε επαφή με τις κοπελιές που περίμεναν μπροστά στα σπίτια τους να φθάσει η μουσική, καθισμένες στα "καριγλιά" τους, φορώντας την καλή τους βράκα και τα φλουριά στο στήθος.
Οι γυναίκες και ιδιαίτερα οι νέες σπάνια κατέβαιναν στα καφενεία της αγοράς.
Παρέμεναν στις γειτονιές, κεντώντας, πλέκοντας και κουβεντιάζοντας, καθισμένες έξω απ' τις πόρτες των σπιτιών τους, μακριά απ' τα βλέμματα των ανδρών, οι οποίοι ανέβαιναν τις Κυριακές για να κάνουν το κομμάτι τους και να εκφράσουν τον ερωτά τους, χορεύοντας στα κουϊτούκια, μέσα σ' ένα πλήθος από κόσμο και ενώ οι κοπελιές παρακολουθούσαν από κάποια απόσταση.
Η κομπανία τηρούσε σειρά προτεραιότητας στις φιλικές παρέες αλλά οι παρεξηγήσεις δεν έλειπαν ποτέ.
Χόρευαν μόνο οι άντρες μεταξύ τους. Τις σπάνιες φορές που ο σύζυγος καλούσε τη γυναίκα του για χορό ή ο πατέρας την κόρη του, της έδινε την πρώτη θέση.
Αυτό δε σημαίνει ότι οι γυναίκες δε χόρευαν. Στη πατινάδα της Κυριακής, χόρευαν την ίδια ώρα, υπό τους ήχους της μουσικής που έπαιζε για τους άντρες, αλλάμεταξύ τους, πίσω από τα σπίτια για να μην τις βλέπουν οι άντρες.
Συνήθιζαν και τον καλαματιανό. Η μουσική κρατούσε ως το πρωί στα κουϊτούκια και συνεχιζόταν με καντάδες κάτω απ' τα παράθυρα των κοριτσιών.
Το έθιμο της πατινάδας εξέπνευσε με το τέλος του πολέμου όταν έκλεισε και το τελευταίο κουϊτούκι. Τα καφενεία και τα κουϊτούκια ήταν ο χορευτικός τους χώρος και στις θρησκευτικές γιορτές, ενώ στο καρναβάλι ο χορός μπορούσε να εκδηλωθεί οπουδήποτε και οποτεδήποτε, με τρόπο πιο ελεύθερο.
Οι οργανωμένες χοροεσπερίδες που είνα υπόθεση της διανόησης, γίνονται σε αίθουσες κλεισμένες από πριν, ενώ στο γάμο, στους αρραβώνες, στα βαφτίσια, χορεύουν μέσα ή έξω από το σπίτι ή και στο καφενείο.
Το χορό ανοίγει ο γαμπρός με τη νύφη.
Στη συνέχεια καλούν τον κουμπάρο, τους γονείς και το γλέντι γενικεύεται, ενώ πέφτει "χαρτούρα" γεναιόδωρη στους μουζικάντες.
Τη μεθεπομένη, και αφού διαπιστωθεί η εκπαρθένευση της κόρης, γίνεται δεύτερο γλέντι, ο αντίγαμος.
Ευκαιρία για χορό παρέχουν και τα "γλυτώματα" της ελιάς.
Από το Σεπτέμβρη ως το Πάσχα σχεδόν το χωριό ζούσε στο ρυθμό της ελιάς.
Το λιομάζωμα άρχιζε το Νοέμβρη και κορυφωνόταν Γενάρη και Φλεβάρη. Την τελευταία μέρα της συγκομιδής, οι γυναίκες, με έξοδα του αφεντικού, ετοίμαζαν φαγητά και γλυκά και όταν ερχόντουσαν στο κέφι με μερικά ποτηράκια κρασί, το έριχναν στο χορό είτε στο κτήμα είτε στην Καρύνη, τοποθεσία με πλατάνια όπου κατέληγαν όλοι οι δρόμοι του ελαιώνα.
Αν το αφεντικό ήταν κουβαρντάς, έφερνε κομπανία, αλλιώς αρκούνταν στο νταούλι και το ζουρνά ή κρατούσαν οι ίξιοι το ρυθμό με τεν,εκέδες..
Υστερα από μερικές ώρες έπαιρναν το δρόμο για το χωρίο, άντρες και γυναίκες μαζί, πιασμένοι από τα μπράτσα και τραγουδώντας για να συνεχίσουν το γλέντι στακαφενεία του χωριού.
Η χορευτική ατμόσφαιρα στα γλυτώματα φαίνεται ότι ήταν πολύ πιο ελεύθερη, αφού άντρες και γυναίκες δούλευαν μαζί στον ίδιο χώρο για μήνες.
Γλυτώματα το τέλος του λιομαζώματος
4. Η ΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
Το ύφος του χορού ήταν μετρημένο, συγκρατημένο.
Οι Αγιασώτες δεν αγαπούσαν τις πολλές φιγούρες.
Επίσης δε χόρευαν άλλους χορούς από τους δικούς τους, ενώ αντιμετώπιζαν ειρωνικά και περιφρονητικά τις χορευτικές εκδηλώσεις των ξένων που έρχονταν στο χωριό,ιδιαίτερα από την ηπειρωτική χώρα.
Συχνές δε ήταν οι συγκρούσεις με τους ομόφυλους τους Μικρασιάτες, οι οποίοι σαν πιο εύποροι μονοπωλούσαν το χορό με τα μπαξίσια τους.
Το μουσικοχορευτικό τοπίο στην Αγιάσο αλλάζει σταδιακά μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα από τις αρχές της δεκαετίας του 50.
Οι μεγάλες οικονομικοκοινωνικές αλλαγές, ο ξενιτεμός, τα νέα ήθη, αλλά και η εισβολή του γραμμόφωνου και του ραδιόφωνου αλλοιώνουν τη παράδοση.
Σήμερα, παραμονές του 2000, οι Αγιασώτες χορεύουν ακόμα παλιούς σκοπούς και χορούς αλλά πολλά νέα στοιχεία έχουν υπεισέλθει (ακορντεόν, μπουζούκι, συνθεσάιζερ).
Οι ευκαιρίες για χορό έχουν περιοριστεί κυρίως στα θρησκευτικά πανηγύρια και στις εκδηλώσεις διαφόρων συλλόγων.
